Антибиотиктерге төзімділік туралы түсінік және онымен күресу

1928 жылы антибиотиктердің ашылуы медицинада төңкеріс жасап, миллиондаған адамдардың өмірін сақтап қалды. Оларды ойлап тапқанға дейін тіпті қарапайым инфекциялар өлімге әкелуі мүмкін еді, ал туберкулез, пневмония және сепсис сияқты аурулар дерлік әрдайым өліммен аяқталатын.

Бұл дәрілер тобының кеңінен қолданылуы медицинаның келбетін түбегейлі өзгертті және адамның өмір сүру ұзақтығын айтарлықтай арттырды. Дегенмен, олардың керемет тиімділігіне байланысты антибиотиктер дұрыс пайдаланылмады, ал оларды шамадан тыс қолдану күрделі мәселеге әкелді — бактериялардың төзімділігінің артуы.

---

Антибиотиктер дегеніміз не және олар қалай әсер етеді?

Антибиотиктер — бұл бактериялардың өлуіне немесе олардың өсуі мен көбеюін тоқтатуға әсер ететін химиялық заттар (препараттар), осылайша, олар осы микроорганизмдер тудыратын инфекциялармен күресуге көмектеседі.

Олардың әсер ету механизмі түріне байланысты әртүрлі болады:

• Пенициллиндер, мысалы, бактериялардың жасуша қабырғасын бұзады, нәтижесінде олар өледі.
• Тетрациклиндер бактериялардың өсуі үшін қажет ақуыз синтезін бөгеп, олардың дамуын тоқтатады.

Биологиялық тұрғыдан алғанда, антибиотиктер табиғи шығу тегі бар заттар, оларды негізінен бактериялар мен зеңдер өндіреді. Олардың басты мақсаты — өзге микроорганизмдердің өсуін тежеп немесе оларды жою арқылы бәсекелестерінен қорғану.

Осы қасиеттерінің арқасында антибиотиктер бактериялық инфекциялармен күресте маңызды рөл атқарады. Есте сақтаған жөн, антибиотиктер тек бактерияларға қарсы әсер етеді және тұмау, суық тию және басқа тыныс жолы инфекцияларын тудыратын вирустарға әсер етпейді.

Қазіргі таңда медицинада осы табиғи заттармен қатар олардың кең ауқымды әсер ету спектріне және жоғары тиімділікке ие химиялық тұрғыдан өзгертілген түрлері де қолданылады.

---

Антибиотиктерге төзімділік дегеніміз не және ол қайдан пайда болады?

Антибиотиктер табиғатта бактериялардың бір-бірімен күресу үшін пайдаланатын заттар, сол себепті ағзалар оларға қарсы қорғану механизмдерін дамытқан. Табиғи жағдайда бактериялар кейде мутацияға ұшырайды, нәтижесінде олардың физиологиясы өзгереді, ал бұрын оларды жойған антибиотик енді әсер етпейтін болады.

Бактерия мен оның генетикалық материалы антибиотиктің зиянды әсерінен қорғануды «үйрену» үшін әдетте сол антибиотикпен жанасу қажет. Сондықтан антибиотиктерге төзімділік көбінесе осы дәрілерді шамадан тыс пайдалану нәтижесінде туындайды және күшейеді.

Антибиотиктер алғаш пайда болған кезде, олар үлкен серпіліс болды, ал дәрігерлер мен пациенттер оларды жиі, көбінесе орынсыз қолданды, мысалы, антибиотиктер тиімсіз болатын жағдайларды емдеу үшін (мысалы, суық тию және басқа да вирустық инфекциялар). Адам өзін жақсы сезінгенде, бірақ бактериялар толығымен жойылмаған кезде антибиотиктерді толық емес және ретсіз қабылдау бактерияларға антибиотикті «тануға» және қорғаныс механизмдерін дамытуға мүмкіндік береді. Уақыт өте келе бұл ақпарат генетикалық деңгейде басқа бактерияларға беріледі, бұл препаратты тиімсіз етеді.

---

Неліктен антибиотиктерге төзімділік қауіпті?

Антибиотиктерге төзімділік қоғамдық денсаулыққа өте үлкен қауіп төндіреді. The Lancet журналында жарияланған есепке сәйкес, 2019 жылы антибиотикке төзімділік шамамен 1,27 миллион адамның өліміне тікелей себеп болып, тағы 4,95 миллион адамның өліміне жанама түрде әсер еткен [1].

Жаһандық деңгейде бұл құбылыс келесі салдарға әкелуі мүмкін:

• Бұрын сәтті емделген бактериялық аурулардан болатын өлім-жітімнің артуы;
• Емдеу нұсқаларының шектелуі;
• Аурудан айығу уақытының ұзаруы;
• Емнің құнының көбеюі.

---

Антибиотиктерге төзімділіктің дамуын қалай болдырмауға болады?

Өзіңізді және қоғамды антибиотиктерге төзімділіктің дамуынан қорғау үшін мына негізгі қағидаларды сақтау қажет:

1. Антибиотиктерді тек бактериялық ауруларды емдеу үшін қолданыңыз (мүмкін болса, микробиологиялық зерттеумен расталған) және тек дәрігердің нұсқауымен қабылдаңыз.

2. Өз бетінше емдеумен айналыспаңыз: бұрынғы аурудан қалған антибиотиктерді қолданбаңыз және оларды «алдын алу үшін» ішпеңіз.

3. Дәрігердің тағайындауын қатаң сақтаңыз: антибиотикті қабылдау ұзақтығы мен жиілігін сақтаңыз, әйтпесе бактериялар тірі қалуы мүмкін.

4. Антибиотик қолданылмай өсірілген жануарлардан алынатын өнімдерді таңдаңыз (ет, сүт және т.б.).

5. Бактериялық инфекцияларға қарсы қолжетімді вакциналарды алыңыз.

Егер антибиотиктерді қолдануға ақылмен қарасақ, бұл қауіпті үрдісті баяулатып, бактериялық инфекцияларды емдеуде антибиотиктердің жоғары тиімділігін қалпына келтіруге мүмкіндік бар.